DANINA TATARÓW WE WŁOŚCI SIEMLOWSKIEJ

Wprowadzenie

Czerwona chorągiew tatarska ze znakiem niebieskim została ustanowiona przez Zygmunta III Wazę dnia 12 maja 1625 roku. Tatarzy podlegali prawom i przywilejom należnym innym pobratymcom żyjącym na obszarze WKsL. Oznaczało to uwolnienie od ciężarów podatkowych w zamian za służbę rycerską na każde wezwanie starosty smoleńskiego lub przełożonego zamku dorohobuskiego. Tatarzy dorohobuscy mieli prawo dowolnie dysponować swoimi majątkami, z tym jednak zastrzeżeniem, że nowy właściciel musiał być zdolny do wypełnienia powinności obrony. Raz na kwartał cała chorągiew miała odbywać okazowanie przed przełożonym zamku dorohobuskiego. Do posług tatarskich należało też przenoszenie listów królewskich i przełożonego zamkowego (ML 101, s. 304-306).

Do właściwego wymiaru Zaręba przystąpił zapewne latem 1626 roku, zaś dokumenty sporządził 20 sierpnia.

W dokumentach kilka razy pojawia się „granica na ten czas moskiewska”, czyli granica rozejmu dywilińskiego. Po naniesieniu granic daniny na mapę okazuje się, że północna granica daniny tatarskiej była jednocześnie granicą moskiewską. Zatem tymczasowa granica moskiewska przebiegała bardziej na zachód, niż późniejsza granica polanowska (patrz mapka). Fakt ten potwierdza Godziszewski (Granica, s. 25), który stwierdza, że obszar ten Rzeczpospolita otrzymała w zamian za ustąpienie ziem na południe od Wiaźmy (sporne horodyszcze Dmitrowiec, stany Dmitrowski, Żuliński, Łyczyński i in.). Stwierdza przy tym nieco zagadkowo: „Za ziemię tę otrzymała Polska najprawdopodobniej stan wielicki (Wietlicy), wciskający się klinem w ziemie polskie pomiędzy Dorohobużem i Białą aż do granicy smoleńskiej…”. Ta rzecz wymagałaby odrębnej analizy

(patrz komentarz Władymira Prochorowa pod niniejszym wpisem).

 

 

Z uważnej analizy tekstu wynika, że Zaręba uzywał następujących miar powierzchni:

1 włóka = 30 morgów (nie 33)

1 morg = 3 sznury

1 sznur = 10 prętów (nie 30)

Postanowiłem sprawdzić jaki obszar przypadał na jednego konia. W tym celu w pocie i znoju sporządziłem szczegółową tabelkę:

Wynika z niej, że:

– na jednego konia przypadało minimum 101,5 morgów (3 włóki i 11,5 morga) gruntów lepszych i różne wielkości gruntów gorszych (lasów i uroczysk); starano się, aby suma gruntu wyniosła na jednego konia nie mniej, niż 150 morgów;

– pisarz kilka razy źle przeliczył morgi na włóki (majątek Sunkowo,Dziejowo i Konaszewo), co jednak zostało poprawione w tabelce i oznaczone na czerwono;

– w jednym przypadku pisarz nie podawał zbiorczej sumy powierzchni gruntów lepszych (majątek Litewska);

– suma powierzchni obliczona z poszczególnych wymiarów jest większa, niż podana w dokumencie wymiaru całościowego;

– w majątku Astapowo wymierzono powierzchni dla trzech koni, ale po podaniu dwóch „koni” osiadłych” pisarz twierdzi, że były jeszcze dwa „konie” puste” (w sumie cztery);

– w majątku Mikulino pisarz podaje w sumie dziewięć koni, ale nie podaje kto dzierżył grunty na dwa konie; podobne nieścisłości w majątku Konaszewo;

– realnie w roku 1626 chorągiew liczyła nie więcej, niż 48 konnych.

Zatrzymajmy się chwilę na refleksji, iż na jednego konia przypadało nie mniej, niż 150 morgów, czyli 5 włók. Nie chcę snuć rozważań, ile mniej więcej wynosiła włóka używana w województwie smoleńskim. Roboczo zakładam, że była zbliżona do włóki chełmińskiej z XVIII wieku, czyli wynosiłaby zapewne 17,955 ha (179550 m2). Jeśli przyjąć, że 1 morg = 0,6 ha, to na jednego konia wypada prawie 90 ha! Faktem jest, że utrzymanie konia nie jest rzeczą tanią, a ponadto bywają lata suche, gdy paszy jest mniej, zresztą trzeba też zabezpieczyć żywność na zimę. Sądzę jednak, że w owych 90 hektarach mieści się także kilka koni zapasowych oraz niemały koszt uprzęży, kowala, taboru, stajni i czeladzi. Jednym słowem umowny „koń” to w rzeczywistości spore przedsięwzięcie logistyczne. Nie wspominam już nawet o kosztach utrzymania i uzbrojenia samego konnego wojownika i jego rodziny…

Łatwo można więc dojść do wniosku, że wobec niskiego poziomu ówczesnej agrotechniki i hodowli, obszar ten ledwo starczał na wystawienie jednego konnego wojownika. Budzi jednak szacunek pieczołowitość, z jaką zaplanowano organizację zaplecza tej chorągwi, z trudem dzieląc cały obszar na działki mniej więcej równe i dążąc do wyrównania ich jakości. Dzisiaj te spore chutory (farmy) byłyby dla ich gospodarnych właścicieli źródłem sporego dochodu.

Wydaje mi się, że aby wystawić jednego konnego wojownika potrzeba było kilkunastoosobowej rodziny razem ze służbą i czeladzią. Jest to wskazówka do określenia przybliżonej liczby mieszkańców smoleńszczyzny w tym czasie. Przyjmując, że faktycznie chorągiew wystawiała 48 konnych, na obszarze daniny tatarskiej mogło żyć około 700 mieszkańców, łącznie z kobietami i dziećmi.

Ciekawe, że porucznik chorągwi Ajsa Kajaczyński dysponował gruntem pozwalającym na utrzymanie trzech koni, a więc 450 morgów (15 włók). Niektórzy Tatarzy dysponowali gruntem „dwukonnym”. Zwracam uwagę, że szlachta smoleńska, podlegająca obowiązkowi pospolitego ruszenia, musiała utrzymać poczet trzykonny (towarzysz, czeladnik i gospodarz w zamku). Powierzchnię 15 włók można więc potraktować jako podstawową minimalną jednostkę powierzchni majątku szlacheckiego, choć z pewnością były też mniejsze.

Jakub Brodacki

DOKUMENTY PONIŻEJ:

Items for Page: There are no posts that match the selection criteria. Items for Page: There are no posts that match the selection criteria.

==================================================

Komentarz Władymira Prochorowa

Годишевский ошибается. Польша по Поляновскому миру получила земли Свечковского и Жирковского станов, а Смоленский воевода их инкорпорировал в Ветлицкий стан Смоленского уезда.
Вяземского уезду Свечковского и Жирковского станов
Степановское поместье Бельсково пуст что была деревня Лесково, пуст Чевакова с пустошми;
Васильевская вотчина Стянжова пуст что было село Кунъево, пуст. Лутная с пустошми;
[полуразборчиво] Левонтеевское поместье Скобельцина пуст Сельцо, пуст Горелое с пустошми;
Ларионовское поместье Сумина пуст что была д. Орехова, пуст Борисова с пустошми;
Баженовское поместье Гринева пустошь что было село Фомино, пуст Колотовино с пустошми;
Замятнинское поместье Губастова пустошь что была д. Ерышова, пуст Зирдина с пустошами;
Ивановское поместье Чемоданова пуст Плехова, пуст Мысы с пустошми;
А по мере в тех пустошах пашни и лесом и болотом 2105 вытей, а по польски волок тоже,
да Жадинского и Озеренского станов
Матвеевское поместье Софонова пуст Клестово;
Федоровское поместье Кобылина пуст Жукова пуст Залазна с пустошми;
Григорьевское поместье поместье Шумилова пуст Лапонина с пустошми;
Васильевское поместье Резанова пуст Старое Село с пустошми;
Ивановское поместье Осоргина пуст Костина с пустошми;
Матвеевское поместье Ребинина пуст Бугенино с пустошми;
Григорьевское поместье Микулина пуст что было село Бильдюгино с пустошми;
Боярина Ивановское поместье Годунова пуст Козлово с пустошми;
Яковлевское поместье Протопопова пустошь Городец с пустошми;
Яковлевское поместье Волжинского пуст Шарипино;
Борисовское поместье Малыгина пуст Переходы;
Алексеевское поместье Зилова пустошь Выголова;
Да что было в поместье за Щепригиными пуст Дроздово;
Яковлевское поместье Протопопова пуст Свиридово с пустошми;
Степановское поместье Наумова пуст Дебрея пуст Самсонова;
Петровское поместье Щелина пуст Дятлова с пустошми;
Григорьевское поместье Малыгина пустошь что бывал Ильинский Погост с пустошми;
Матвеевское поместье Волжинского пуст что было сельцо Старое да пустошь что было сельцо Сергеево с пустошми;
А по мере в тех пустошах пашни лесов и мхов 987 вытей а по полски волок тоже.
И все Вяземского уезду Свечковского и Жирковского и Жадинского и Озеренского станов променено пустые земли и лесов и мхов и болот 3902 выти а по полски волок тоже.
……
[К Москве]:
…
Пустошь что бывал стан и село Воскресенское, а к нему п. Чертанова, п. Блинова, п. Хвищева, п. Секилево, п. Везищи, п. Лущихино, п. Щехотна, п. Рокуново, п. Волохова, п. Карбова, п. Чернышева, п. Коровино;
Волость Извольская а в ней пустошь что было село Изволское, п. Ломакино, п. Семеновское, п. Дураково, п. Мелехова;
Волость Коробовская а в ней пустошь что было село Рубихино, п. Бабково, п. Корщиково, п. Тычинино;
Волость Карцовская а в ней пустошь что было село Карцово, пустошь Мосеево, пустошь Маково, пустошь Щолоково, пустошь Столбенка, пустошь Железная, пустошь Монакова, пустошь Горениц;
Волость Радынская а в ней пустошь что было село Радынь, п. Полуяново, п. Панщино, п. Огарки, п. Захарова;
Да в Воскресенскому стану помесных пустых земель п. Михайловская, п. Гуляево, п. Вашутино, п. Телешово, а бывали в поместье за Семеном да за Степаном Бибиковыми;
А всего в тех в пяти волостях и в помесных землях 39 пустошей, а в них по мере земли и лесу и болот 1932 выти, а по полски волок тож;
Да стан Жулинской а в нем бывал помесные земли пустошь что было
село Жулино, п. Немилово, а бывали в поместье за Афонасьем Мелентьевым;
Пустошь что было село Дрозжино, п. Терехово, п. Вяловское, а бывали в поместье за Данилом Нащокиным;
А всего в Жулинском стану 6 пустошей а в них по мере земли и лесу и болот 480 вытей, а по полски волок тож;
Да Дорогобужского уезда Дмитровского стану помесные ж пустые земли что остались за мерою у поступочные земли у городища Дмитровца у ста у пятьдесят вытей п. Простоватая, п. Стрыкова, п. Устье, п. Андрюшинская, а бывали те пустоши в поместье за Тимофеем Васильевым сыном Замыцким;
Л. 81
П. Василево, п. Рупосово, п. что было село Старое, п. Новая, п. Чершино, п. Борисовски, п. Боуслав, п. Митково, а бывали те пустоши в поместье за Кирилом да за Кипреяном Горткимным;
П. Беляева, п. Дорки, п. Сташова, п. Щолохова, п. Михалево, пустошь что был погост Николы Сигожского, а бывали те пустоши в поместье за Михайлом Салятыновым;
П. Полянова, а бывала в паместье за Тимофеем Жолобовым;
Пустошь что было село Красное, п. Молоденово, п. Олхово, п. Лутное, а бывали те пустоши в поместье за Гавриилом Пушкиным;
П. Семешкова, а бывала в поместье за Фомиными;
И всево в Дмитровском стану остаточные земли что осталося у Городища Дмитровца ку поступочныя
У ста у пятьдесят вытей 24 пустоши, а в них по мере земли и лесов и мхов и болот 680 вытей, а по полски волок тож;
И всего взято у королевских межевых судей отмены дорогобужских пустых земель за выземские за пустые ж земли 69 пустошей, а в них по мере земли и лесов и мхов и болот 3092 выти, а по полски волок тож, опричь Городища Дмитровца и поступочная земли 150 вытей;